Joyce dhe Kadare - një vështrim krahasues

• Author: Aida Zaganjori
• Pages: 66-84

66

Vol. 5 No.2

September, 2019

Balkan Journal of Interdisciplinary Research

IIPCCL Publishing, Graz-Austria

ISSN 2410-759X

Acces online at www.iipccl.org

Joyce dhe Kadare – një vështrim krahasues

Aida Zaganjori

Abstrakt

James Joyce dhe Ismail Kadare janë dy fi gura letrare që në pamje të parë duken pothuajse

pa asnjë pikë takimi, ndaj dhe një shqyrtim krahasues i tyre mund të duket disi i papërligjur.

Stili letrar i tyre është dukshëm i ndryshëm. Po kështu, ndërsa i pari shkroi në gjuhën tashmë

“globale” të anglishtes duke u bërë protagonist i njërës prej traditave më të fuqishme letrare

të shekullit, Kadare, në të kundërt, vinte nga një kulturë e vogël dhe periferike, letërsia e së

cilës pikërisht nëpërmjet t u bë e njohur për herë të parë në rang ndërkombëtar. Për më tepër,

a nuk jetoi Kadare pjesën më të rëndësishme të karrierës së t në një regjim stalinist ku vetë

emri i Joyce-it (bashkë me atë të Ka ës e Prustit) valëvitej si simbol i të keqes, i modernizmit

“dekadent” perëndimor në letërsi?1

Në një plan të gjerë dhe me një vështrim më të kujdesshëm, megjithatë, aty këtu bien në sy

paralelizma të caktuara mja interesante, të cilat ia vlen të gjurmohen më imtësisht. Në mënyrë

sintetike ato mund të arsyetohen në tre shtresime themelore, të cilat këtu emërtohen si: (a)

plani tekniko-stilistik letrar, (b) plani tematiko-përmbajtësor, dhe (c) plani biografi k/autorial.

Natyrisht këto kategori nuk duhet të kuptohen në mënyrë absolute, por vetëm si nocione

operative në funksion të krahasimit, pasi e parë ngushtësisht, është e vështirë të ndahet nëse

atmosfera e zymtë, për shembull, është një aspekt që i përket vetëm planit përmbajtësor apo

është po aq edhe një aspekt i qenësishëm i vetë stilit. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për

ndikimet autoriale.

1. Teknika dhe stili letrar

Ndikimi i revolucionit letrar të Joyce-it ka qenë i tillë që pak shkrimtarë të mëvonshëm

me rëndësi në ndonjë prej gjuhëve të botës i kanë shpëtuar tronditjes së t , edhe

kur ata përpiqen t’i shmangin paradigmat dhe procedurat e Joyce-it.2 Ky pohim

vlen padyshim edhe për Kadarenë, pavarësisht stilit të t të ndryshëm krahasuar me

autorin irlandez.

Joyce është parë si fi gura qendrore e modernizmit letrar (Beebe 1972: 176). Nga

ana tjetër, realizmi socialist, “metoda” zyrtare artistike e gjithë vendeve të bllokut

komunist, e përcaktoi veten si e kundërta totale e modernizmit. Por siç ka argumentuar

Boris Groys, ajo që strukturoi gjithë dramën e brendshme të të gjithë kulturës së

socializmit ishte pikërisht beteja kundër sistemit të censurës institucionale, e cila

përfshinte një përpjekje për ta zgjeruar hapësirën “sovjetike” [dmth, socialiste] në

dispozicion, duke përvetësuar numrin maksimal të shenjave që i përkisnin “jo-

sovjetikes” [dmth, jo-socialistes, modernistes].3 Natyrisht, ky përvetësim mund

të bëhej vetëm duke zgjeruar limitet e lejuara nga censura, gjithmonë pa humbur

dukjen e përgjithshme “socialiste.” Këtë strategji nënkupton edhe Ismail Kadare kur

thelbin e bashkëekzistencës së letërsisë dhe diktaturës e përcakton si një “gërryerje”

e pandalur e ndërsjelltë (Kadare 2008: 12).

1 Shih, Tall 1980: 341, si edhe I. Kadare, “James Joyce në Shqipëri”, Gazeta shqiptare, 21 janar 2001, f. 18.

2 Derek Attridge, Reading Joyce, f. 1.

3 Shih, Groys 1997: 82.

67

Balkan Journal of Interdisciplinary Research

IIPCCL Publishing, Graz-Austria

ISSN 2410-759X

Acces online at www.iipccl.org

Vol. 5 No.2

September, 2019

Në këtë linjë, “shenjat” xhojsiane në letërsinë e Kadaresë nuk mund të pritet të jenë

lehtësisht të dukshme. Megjithatë, edhe përpara identifi kimit të këtyre shenjave, lind

vetvetiu një pyetje që kërkon përgjigje. A bëhet  alë për ndikime të drejtpërdrejta nga

vepra e Joyce-it, apo mos vallë burimi i tyre është indirekt, i ndërmjetësuar nga autorë

të tjerë modernë, përthyer në kuadrin e një “fryme” të përgjithshme moderniste?

Botimi i Joyce-it në Shqipëri ka qenë shumë i vonë, dhe fi llon vetëm në vitin 2000. Për

Portretin e artistit në rini,4 që e hap këtë sipar, ka qenë nismëtar vetë Kadareja, i cili

fi guron gjithashtu si konsulent në botimin e Uliksit.5 Kronologjia, megjithatë, tregon

se të paktën në periudhën e parë të formimit, një kontakt i Kadaresë me Joyce-in

mund të përjashtohet lirisht. Kjo mundësi mbetet e hapur për periudhën e studimeve

të t në Moskë (1956-1960), ndonëse vetë Kadare nuk ka përcjellë ndonjë të dhënë

konkrete në këtë drejtim. Në fakt, “demonin” tjetër të treshes së lartpërmendur,

Ka ën, ai e ka njohur pikërisht në këtë periudhë.6

Në të vërtetë Joyce kishte qenë i njohur në Bashkimin Sovjetik në vitet 1920-1930-të.

Përkthime të Dublinasve qenë botuar atje më 1927 dhe 1937, ndërkohë që më 1935-36

qenë botuar në një periodik dhjetë kapitujt e parë të Uliksit.7 Kjo do të pasohej nga një

“ngrirje” e gjatë tipike socialiste, që lidhej jo vetëm me botimin por edhe me studimin

e Joyce-it. “Ngrirja” do të ndërpritej vetëm gjashtëmbëdhjetë vite pas largimit të

Kadaresë nga Moska, me botimin e Portretit të artistit në rini në tetor të vitit 1976,

në faqet e njërës prej revistave letrare më popullore në vend, Inostrannaia literatura

[Letërsia e huaj].8 Vetëm tre muaj pas daljes, kësaj ngjarjeje Kadare do t’i kushtonte

një ndër artikujt e t të shkruar me pseudonimin Gent Arbana.9

Kështu, megjithë këto rrethana të pafavorshme, kontakti i Kadaresë me veprat e

Joyce-it në vitet studimore në Moskë nuk mund të përjashtohet. Mja on të kujtojmë

se ai e njohu Ka ën pavarësisht se ky i fundit ishte akoma i pabotuar atje.10 Në një

artikull të vitit 1970 të botuar në gazetën Drita, Kadare dëshmon njohuri jo shumë

të thelluara të paktën përsa i takon biografi së së Joyce-it, ku e cilëson si “një frojdist,

ndonëse nuk e njihte Frojdin.”11 Në të vërtetë, pavarësisht konsideratave jo dhe aq

pozitive,12 Joyce i ka njohur mirë teoritë e Freud-it sikurse edhe të Jung-ut, pasi ka

jetuar në Zyrih pikërisht në vitet kur ata botonin disa prej veprave të tyre kryesore

(Eco 1966: 118). Gjithsesi, ky nuk është një argument aq vendimtar, pasi si shkrimtar,

interesi i Kadaresë ka qenë tek vepra e Joyce-it dhe jo aq tek biografi a e t .

Në fakt, pikërisht në këtë periudhë, në fi llim të viteve 1970-të, Kadare dëshmon të ketë

dhënë një seri leksionesh mbi letërsinë e huaj të ndaluar, ku një vend të rëndësishëm

zinte edhe Joyce.13 Me sa duket, materiali i kët “eksperimenti” të ndërprerë në mes

vetëm pas disa muajsh nga shteti, ka qenë baza mbi të cilën Kadare ka punuar kapitujt

“Letërsia e sotme dekadente” dhe “Revizionizmi në letërsi” në tekstin “Letërsia e

4 Për detaje në lidhje me rolin e Kadaresë në këtë botim, shih artikullin e tij të cituar më lart (shën. 1).

5 Përkthyer nga Idlir Azizi dhe botuar nga shtëpia botuese “Zenit editions”, më 2003.

6 Shih, Kadare 2008: 218.

7 Tall 1980: 341.

8 Po aty.

9 Shih, Gent Arbana, “Revizionistët dhe portreti i një antikombëtari”, Drita, 16 janar 1977, f. 14-15.

10 Sipas E. Tall, Kafka u botua për herë të parë në Bashkimin Sovjetik vetëm më 1964 (Tall 1980: 341).

11 Ismail Kadare, “Duke kërkuar një antiideologji”, Drita, 10 maj 1970, f. 5.

12 Ai pohonte: Imagjinata ime rritet kur lexoj Vico-n, ndërsa kur lexoj Freud-in dhe Jung-un kjo nuk ndodh

(shih, Eco 1966: 9).

13 Shih, Ismail Kadare, “Joyce në Shqipëri”, Gazeta shqiptare, 21 janar 2001, f. 18.