Lidhëzat në periudhat me sifjali plotësore (kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore)

• Author: Albana Zeka
• Position: Shkolla e mesme 'Ali Myftiu'
• Pages: 110-126

110

Vol. 4 No.1

May, 2018

Balkan Journal of Interdisciplinary Research

IIPCCL Publishing, Graz-Austria

ISSN 2410-759X

Acces online at www.iipccl.org

Lidhëzatnëperiudhatmesialiplotësorekryealorekallëzuesore

kundrinore)

MScAlbanaZeka

ShkollaemesmeAliMyiu

Hyrje

Në këtë punim ne kemi për synim të studiojmë lidhëzat në disa periudha të caktuara,

tëcilatkohëtefunditjanëquajtursialinënrenditëseplotësore. Sipas Çelikut

klasikimiiperiudhavembështetetnëkarakterinelidhjevetëpërbërësvesintaksorë

sialidhenëteorinëevalencëssëfoljeseshtrirëkjodhenëperiudhë2

Krahas arritjeve të mëparshme, në studimin tonë jemi mbështetur më së shumti në

arritjetefundittëÇelikunëlibrinSintaksaegjuhësshqipePërbërësitsintaksorë

GjithashtungaÇelikukemimarrëdhetermatsialisialiplotësorepërbërëssiali

plotësorë etj. Nuk kemi lënë pas dore edhe materiale të tjera për këto periudha të

punuarangaSpiroFloqiMinellaTotoniapoFloraKolecietj

Në Sintaksën e gjuhës shqipe botimi i vitit   kemi në qendër përbërësin

sintaksorë sintagmën Në këtë vepër operohet me njësinë bazë të alisë me

përbërësin sintaksor, që në të vërtetë është teoria e sintagmës. Analiza e përbërësit ka

në qendër teorinë e sintagmës, valencës dhe të thënies.

Tëgjithakëtosjellin një konceptimtëri larg teorisësëtogalëshit Konceptimi iri

qëndron ndër të tjera edhe në terminologji si: përbërës, kryepërbërës, plotësor,

caktuesor, siali etj.

Autori shprehet: “Termi përbërës sintaksor është gati-gati barasvlerës i termave sintagmë,

frazëagrupalësh të gjuhësisë perëndimore bashkohore3. Në këtë sintaksë është vënë

theksi në analizën e përbërësit sintaksor që ka zëvendësuar analizën sipas teorisë së

togalëshitnëgramatikëntradicionale

Përbërësin sintaksor sipas autorit e kemi disa lloje ku ndër të tjera përbërës plotësor

dhe përbërëssiali. Këta do të jenë edhe pjesë e studimit tonë. Gjithashtu teoria

e valencës e shtrirë edhe në periudha do të jetë shtylla kryesore në analizën tonë.

MbështeturnëtësidomosnëteorinëevalencëssëfoljessëgjuhëtaritfrancezTesnier

lidhetndërtimiialisësëthjeshtëdhetëpërbërëmekuptiminefoljesdrejtuese

Më tej, Çeliku pohon se folja për t`u plotësuar ose per t`u përmbushur kërkon elemente

tëtjerënëndërtiminealisëAësiaesajpërtuplotësuarquhetvalencëElementët

qëkërkonfoljapërtëndërtuarnjëaliquhenargumentplotësorëtëdomosdoshëm.

Këtatë funditnedo tihasimnë sialitë kryealorekallëzuesore kundrinore dhe

përcaktorePeriudhatmesialitëlartpërmenduranëbazëtëteorisësëvalencësjanë

të domosdoshme.

Pra periudhat lidhëzore me siali kryealore kallëzuesore kundrinore dhe

përcaktoredosillentëanalizuaranënnjëkëndvështrimtëriTeoriaevalencësdotë

1 “Sintaksë e gjuhës shqipe”, M. Çeliku, Tiranë, 2012, f. 365.

2 “Sintaksë e gjuhës shqipe”, M.Çeliku, Tiranë, 2012, f. 355.

3 “ Sintaksë e gjuhës shqipe”, M. Çeliku, Tiranë, 2012, f. 1.

4 “ Sintaksë e gjuhës shqipe”, M. Çeliku, Tiranë, 2012, f. 110.

111

Vol. 4 No.1

May, 2018

Balkan Journal of Interdisciplinary Research

IIPCCL Publishing, Graz-Austria

ISSN 2410-759X

Acces online at www.iipccl.org

përcaktojëedheemërtimine tyresiperiudhamesialiplotësoreEmërtohentëtilla

sepsefoljaesialisëkryesoreduhettëplotësohetpatjetërmenjëpërbërëssialiPra

foljahapvendeboshqëduhenplotësuarnëmënyrëqëaliatëjetëgramatikorenëtë

kundërtaliaështëjogramatikore

SialitëevaruranënrenditëseparaqitensiplotësorëtëfoljesdhetëemritPlotësorëtë

foljesjanësialitëkryealoresialitëkallëzuesoredhesialitëkundrinoreNdërsa

plotësorëtëemritjanësialiapërcaktoreillueseedalluese

ObjektikëtstudimijanëplotësorëtedomosdoshëmFoljaesialisëkryesoreështë

ajo që do të drejtojë e do të kërkojë të plotësohet. Madje ajo do të kërkojë edhe lidhëzën

nëkëtoperiudhadhedotadrejtojëatëRëndësinëqëparaqetfoljaesialisëdrejtuese

do të zërë edhe vendin kryesor në studim.

Foljet drejtuese paraqiten të larmishme nga ana semantike dhe ne kemi bërë një

klasikimtëtyreLarmiasemantikeetyreijepnuancëkuptimoreestrukturoredhe

iklasikonshpesh sialitënëdëorepyetësedëshirore dheurdhërore Gjithashtu

ato drejtojnë edhe lidhëzën madje, përcaktojnë edhe ndërkëmbimin e tyre. Foljet e

caktuara kushtëzojnë edhe llojin e tiparet e saj semantike e gramatikore, kushtëzojnë

lidhëzat dhe ndërkëmbimin e tyre.

Mbështetur në teorinë e valencës, do të pranojmë valencën e foljes dhe valencën e emrit.

PeriudhatmesialipërcaktorekanëtërëndësishëmemrinicilidrejtonsialinëSiç

plotësohetfoljanëperiudhatmesialikryealorekallëzuesoredhekundrinoreashtu

plotësohetedheemrime anëtësialivepërcaktore Emratëcaktuarsiataabstraktë

dhe emra prejfoljorë kërkojnë të plotësohen në mënyrë të domosdoshme. Janë

pikërisht këta emra që kërkojnë lidhëzat e caktuara dhe alternimin midis tyre. Emrat

paraqiten të larmishëm nga ana semantike.Në të gjitha stilet përdoren lidhëzat se, që,

sikurse, nësekëtodytëfunditpërdorenmërrallëKëtolidhëzakanëpërdorimetë

caktuara në ndërtime me tipare të caktuara. Ato mund të ndërkëmbehen ose jo.

1. Periudhatlidhëzoremesialiplotësore

1.1 Një vështrim i përgjithshëm mbi lidhëzat

Fillimishtletëthemidiçkapërlidhëzatpasiedheperiudhatqëdotëstudiohenjanë

periudha lidhëzore. Lidhëzat janë të shumëllojshme në gjuhën shqipe. Ato janë

pjesëe pandryshueshmee ligjëratësqëlidhin dygjymtyrë alieosedy sialidhe

shprehin marrëdhënie të ndryshme sintaksore midis tyreLidhëzatdisaprejtyre

kanë kuptim leksikor, dhe kuptimin e tyre e përbëjnë marrëdhëniet e ndryshme

semantikosintaksoreqëshprehinnëalitëthjeshtadhenëperiudhaSipaskuptimit

lidhëzat ndahen në dy grupe: lidhëza semantike dhe lidhëza josemantike. Nga

pikëpamja e funksionit sintaksor ato ndahen në lidhëza bashkërenditëse dhe lidhëza

nënrenditëse. Lidhëzat nënrenditëse janë të shumëllojshme, dhe disa prej tyre janë

objektiynëAtodisaprejtyredotëshikohennëndërtimesintaksoreenëfunksione

të ndryshme.Lidhëzat që do të studiohen prej nesh, janë lidhëza josemantike dhe

homonime, d.m.th të njëjtat lidhëza me përdorime jo të njëjta.

Çfarëi dallonlidhëzat homonimiketëperiudhavemesiali plotësore Nëcilat

kriteredotëmbështetemipërtidalluaratoPërgjigjetkërkojnëshpeshanalizamë

5 “Gramatika e gjuhës shqipe” vëllimi 1, Tiranë, 1995, f.397.

6 Po aty f.398.